Tuimang khua pen Sunghta Putu, U leh nau ki thuthuak te khuasatna ahihi. Tuimang Khua pen 1898 kumin ki sat hi. Pu Khai Cin te mual, Pi Son Uap mual, Pu Tun Za Go te mual, Pu Go Kam te mual, Pu Langh Khan Khup te mual ah tuni dongin ki sim theilai hi.
Tuimang
khua a sat cil un inn 8 pha uh hi. Tua te in;
1.
Pu Tlei Thang ( Guite)
2.
Pu Vungh Tun ( Guite)
3.
Pu Gen Tun ( Guite)
4.
Pu Ngoih Sut ( Guite)
5.
Pu Phut Dam leh anau Dim Tun ( Neih Khup)
6.
Pu Sum Lam ( Suan Khup)
7.
Pu Lam Thual ( Suante)
8.
Pu Dongh Khup ( Guite)
Hih
atunga inn ngiat tengin New Darkhai gam Dapzal nuainung Tuimang lui tungah
tawlkhat sung Ngawlkhu( Nahkhu)teh lamin na om pak uh hi. Tuamunpen, " Sak
khua" kici hi. Sak khua panin, Lungel lui tung ( Pu Neng Za Cin) lo ah
teeng leuleu uha, tuamun pen, " Khangkhua nuainung" kici hi. Hih mun
panin Tuimang luimin tap in, “Tuimang Khua” cih min na phuak uhhi. Hih hunsung
peuhmah Khuasat te lak ah Pu Tlei Thang in Hausapi sem hi.
Tuimang
khua ah nasep panmun hih bangin na vaihawm uh hi;
1.
Pu Tei Thang Hausapi
2.
Pu Dim Tun Siampi
3.
Pu Sawm Neng Siksek
4.
Pu Kai Cian Tangko
5.
Pu Gen Tun Tuikhuat
6.
Pu Lam Sum member
7.
Pu Lam Thual member
8.
Pu Dong Khup, member
Khangkhua
tun cilin a tung masa-a ki-umteng anuai ah;
1.Pu
Tei Thang te unau
2.Pu
Dong Khup, a nau El Dam
3.Pu
Sum Lam, atate
4.Pu
Phut Dam, Pu Dim Tun
5.Pu
Lam Thual, Pu Khoi Gul
6.Pu
Sawm Neng
7.Pu
Gen Tun
8.Pu
Khai Cin
9.Pu
Goih Sut
10.Pu
Khup Eng
11.Pu
Kam Dai te
12.Pu
Thual Vumte
13.Pu
Kai Cian
14.Pu
Thuam Go
15.Adang
om lai…
A
tungkik, Khangkhua tung, Luangel lamka ah kiteen ciang;
1.
Pu Hen Kham, Guite Luangel pan
2.
Pu Hen Thawng Neihkhup Zampi pan
3.
Pu Gam Hang Siahliap Vaivet pan
4.Pu
Lam Vial Suante Lunmual pan ( inn 3)
Tuimang
khua, i pupate in a sat cilin Falam’ukpite phalna tawh kisatin tua khit ciang
Kam Hau’ uk sung, Pu Hau Cin Khup’ (Tonzang) uk sung a tung hi. Pu Thuam Go in
hih bangin hong gen hi, "Tuimang khua sat cilin Pu Let Thang le Pu Tei
Thang te pata in khua sat theih, teentheih nading Falam’ukpi Con Bik tungah
Sialpi khat, Za Hau’ukpi Pu Van Nawl tungah Sialpi khat pia hi. Tuimang khua
pen Falam gam Za Hau’uk, Falam khua phuh hi hang", ci hi.
1896
kumin Mangkang kumpi in The Chin Hills Gazetted Vol.I&II laibu bawlin tua
sungah khua phazah le inn phazah na ciamteh sitsetin tua sungah Bapi, Tuimang
cihte kihel kha lo thamlo in, Bapi sangin a upazaw Vutbuak khua, Haimual le
Tuidil khuate zong na ki gelhkha nailo lai hi. Kam Hau gam sungah khua 33
pha-in tua lakpan Tonzang gam sungah Balbil, Aisih, Senam, Hangken, Hiangzang,
Hawlkom, Lennakot, Lungtak, Lomzang, Sialmei, Tonzang, Tungtuang, Tuitum,
Mualpi, Vanglai, Khuaivum khuate bek na kiciamteh pan hi. ( Ref; BS Carey and
H.N Tuck,The Chin Hills, 1896,pp. 20.)
Zogam
ah Falam’ ukpi phalna tawh khua kisat pawlkhat:
1.Tuimang
khua
2.Luangel
khua
3.Zampi
khua
4.Tuitang
khua
5.Tuithang
khua
6.
Muizawl khua
7.
Lailui khua
8.
Tuitawh khua
9.
Heilei khua
Hihteng
pen kitel thei hi. ( Ref; Tuithang khua tangthu bu laimai 24 na sungpan aki la
ahihi)
Mangkang
kumpite hong khangin Falam Za Hau’uk sung le Hau Cin Khup’uk (Kam Hau gam) a
khen uh ciangin Tuimang lui-ah gamgi kikhen ahih manin Tuimang khua pen Hau Cin
Khup’ukna gam sungah om hi, ci hi.
Pu
Hau Cin Khup in 1891 kumin ukpi za ngah hi. 1894 kumin a zi Ciin Za Niang tawh
tapa Pum Za Mang neih hi. 1903 in ukpi gamgi ki khen hi. Pu Hau Cin Khup zi sih
1903 hun tawh ki nai-in, Ukpi gamgi ki khenna ah paizo lo ahih manin a zi sihna
hangin mikang ulian ten telsiam uhhi. Ukpi gam ki khenkhit ciangin ama ukna
khua pawl khat ah zin kawikawi hi.
Ukpi
Hau Cin Khup gam le Van Nawl gam kikhen kum pen 1903 kum hi dingin ki-umpen hi.
1909 Feb.15 ni-in Falam’ukpi Van Nawl le a gam sung hausate siahpiak vai-in
Falam ah thu kinei hi. Dr. East in 1909 March 1 ni-in Tuimang khua ah ka giak
a, Tuimang khua pen Hau Cin Khup gam, ci-in na ki ciamteh zo hi. lm.26. ( Ref;
Burma Manuscript,1996,pp.139.)
Haiciin
khua panin Pu Hau Cin Khup Tuimang khua apai suk ciangin, Pu Tlei Thang kiangah
a vaikhak Theipi kungah Sial ki khih a mu kei hi. Tuimang Khua hong tun ciangin
Tei Thang kiangah; bang ding a Theipi kungah sial khih lo na hiam a cihleh hih
Tuimang khua pen, ka teentheih nadingin Pu Van Nawl kiangah Sial khat in ka
leisa ahih manin, Sial a khih lo hi’ng ci-in a dawng hi.
Tua
ciangin Hau Cin Khup in, kei’ gam hi-in nang tawh kisai lo hi. Hih Tuimang khua
panin taikhia in a cih ciangin, Tei Thang in nang’ gam hilo hi. Za Hau gam hi,
nang kong biak sangin, Kawl-a bawng-ek sai nuamzaw ing, Sukte hrokhrawl kong
bia ngei kei ding hi a cih ciangin, Hau Cin Khup in Tei Thang’ inn a phuksak
hi.
Hau
Cin Khup in Tei Thang aw koi khua pai ding na hiam a cih ciangin, Za Hau gam
Bapi khua ah ka teeng ding hi a ci hi. Tua ciangin Tei Thang te unauteng Bapi
ah a pem uh hi.
Khuasat
hun lai-in Tedim gam le Falam gam kikhen nailo hi. Bapi ah Tei Thang a pem
masiah khuasat makai Tei Thang in Tuimang khua ah hausa( a tawm pen kum 7 )
asem hi.
Tuimang
khua le Luangel khua in Van Nawl tungah sialsiah kum thum halin Rs.300-kipuak
zel hi( Ref;Luangel Kum 100 laibu). Tei Thang in Falam’ ukpi tungpan sialkhat
tawh khuasat theihna va ngahkhia hi. Khua a sat ciangin, a tanu Ngen Men in hih
bangin la na phuak hi.
(a)Gamsa
zuksial gamlo tulsing zua in sawmsial in tan e
(b)Sawmsial
a tat mangtui vangkhua cikin ka ngilh zo diam aw.
Falam’
ukpite inn-ah kum khat khatvei, ansing tom dingin, Tuimang khua pan kipai zel
ci uh hi. Tuimang khua in zong kum thum ta-in Sialsiah kipuak zel hi.
Pu
Tei Thang te Bapi ah kum tamsim a teenkhit, Galpi Ina, Hausa te tate zong
Piantit pai ding vai 1917 kumin hong om ciangin Pu Dong Khup in Pu Tei Thang
kiangah, Pu Tei Thang aw, na tapa Rothang Piantit kuansak in ci-in kam taisak
a, Pu Tei Thang in Sukte gamah hong kileh nawn lo ding hi ing, na tapa Sawm
Khaw Thang na paisak in la, hausa vaihawmna khempeuh na la in, ci-in a vaikhak
kik hi. Pu Tei Thang leh Pu Dongh Khup pen innkuan khat Pu Ton Zom suan ahi
uhi.
Pu
Tei Thang in Pu Dongh Khup pen Tuimang khua hausa vaihawmna a ap khit ciangin,
Pu Dongh Khup in Phualva tuilai suan hi ing ee ci-in Zola na phuak pah hi. A zo
la;
(a)
Cimci kai ven Pu pa gual gen phualva tui lai suan ing e
(b)
Phualva tui lai suan ing e, setang khawh lei luang bang e.
Khangkhua
ah natna lah tamin Piantit Pul, tung ahih manin, tu-a sangveng ah kisuan toin
kiteeng hi. Hausa Pu Sawm Khaw Thang hi a, 1928 kumin Falam District, Deputy
Commissioner tungpan hausa laipi a ngah hi. Tua pen khuasatna laipi hi lo hi. Galpi
nihna lai in, Mangkangte in Tuimang ah Japan galte om hi ci-in vanleng tawh
bomb khiat uh a, Pu Dam’ mualnuai, Pu Dam Suan lo ah kia kha uh hi. A sikte
zong tu-le-hei in kisek hi. Vanleng tawh hong khiatkik uh a, Tuimang ah khiat
ding kimlai Tuithang khua ah khiat kha uh hi.
Tua
thu hangin Japan mangpa in Tedim ah Sawm Khaw Thang, Bel Nang, Vial Lang sam a,
thusit in Sihzang galkap bawknih (Thang Za Hau,Thuklai) in kamphen hi. Thudot
cilna-ah, Japan galkap khat bek no kiangah om, bang hangin honkhia zo lo na hi
uh hiam a cih ciangin, Vial Lang in, "sun hun ahih manin lo kikuankhin a,
numei le naupang bek om ahih manin kihon zo lo hi", ci-in a dawng hi.
Japan mangpa hehlua kisa a khe-muk bang sing leuhleuh bekin, tawlkhat paulo in
om a, nitak lam nai thum pawl ah hong paikik un ci-in ciahsak phot hi. A
ciahkhiat uh ciangin Sihzang kamphen pa in, nidangin Heilei, Vungh Za Hen zong
a that hi, no zong hong pai nawn kei un, ciahsuak un, ci-in a hilh sim hi.
Hausate zong Tedim panin sunlezan hong ciah
vingveng uh hi. Khua ah tung manlo in tu-a Vial Langte mualsak-a nahlunpi ah
Japante tawh kituak vatin, Japante in lehkaihin Luangel dong van a puasak uh
hi. Luangel khua panin hong taisimkhia thei uh a, khua hong tungthei uh hi.
Hausa Sawm Khaw Thang zong Japante matkik ding lau ahih manin tu-a Bapi gam,
Darneipianga khua Mualsum ah tawlkhat galtai in na om uh hi. Tua sungin Pu Sawm
Khaw Thang in Mualsum ah vompi khat a mat ciangin khua- om a u, Dim Khaw Awi in
la a phuah hi.
(a)Tawi
kawlciang le ka tuai Niang aw, mualhem ah vakal aw e.
(b)Mual
hem ah kal tuailun kawlciang thang, val lo khau bang ciah ing e.
Hausate
a galtai sungin Falam ah kumpite in Nek Cin (Suankhup) samin Tuimang khua ai-in
thong a kiasak hi. Nek Cin la;
(a)Mangtui
vangkhua ka ngaih manin,theihloh henkol khai ing e
(b)Theihloh
henkol khai ing e, vaimang mun-ah zal ing e.
A
zi' la;
(a)Zalna
tunnu, holung kum veng, kiangmang limbelh hong tang ta ding ci e.
(b)A
lawm lo e, lim belh mang aw, lam bang hong huaive aw.
(Pu
Go Kam, Pu Cin Hen Dal, Pu Zam Khaw Cinte’ genna )
Tuimang
khuasat zawh tuni 2021 ciang Hausa sem ngei teng;
1.
Tei Thang, khuasat hun pan 1908.(Bapi pem dong)
2.
Dong Khup
3.
Sawm Khaw Thang
4.
Khup Za Khen
5.
Cin Go Lian
6.
Gin Khaw Thang
7.
Nang Za Kam
8.
Dam Khan Pau
9.
Cin Go Lian
10.
Nang Za Gen
11.
Zam Sian Thang
12.Vungh
Lang Pau
13.
Khen Lian Pau ( 2021 a sep laitak )
Etkhak
Laibu
1.Lianchia,
Bapui Kum 100 Bu,1996
2.Sukte
le Tedim Gam Tangthu, 1996
3.Tedim
Sangpi Golden Jubilee, 1999
4.Tuimang
khua Pasian thu Tun Diamond Jubilee bu,1999.
5.Ngul
Lian Zam, Mualthum Kampau Guite Hausate thu,2018
6.Pu
Thang Tuan, Khamtung gam Zomite Khang Tangthu, 2017
7.
Tuimang Mualsuang 2021
8.
Pu Dong Khup Tangthu 2021
9.
Tuimui Limlang, Lai.31.
10.
Carey and H.N Tuck,The Chin Hills, 1896,pp. 20.
11.
Tedim Sangpi Jubilee, Lm. 279.
12.
Burma Manuscript,1996,
13.
Khamtung gam Zomite khang tangthu, 2017,
14.
A 24 veina TTBA khoppi leh Tuimangkhua Pasian thutunzawh 1927-1999 Diamond
Jubilee